ص: 2

تصویر

ص: 4

ص: 6

در هر روز و هر ساعت و ثانیه ممکن است عمر ما پایان یابد و چراغ حیاتمان خاموش گردد، علی علیه السلام می فرماید: «نَفَسُ المرء خطاه الی اجله» (1)، نفس های آدمی گامهایی است به سوی مرگ او؛ و با آمدن ناگهانی مرگ در هاله های حسرت و ندامت گرفتار آئیم که چرا!!

پیشوایان و امامان معصوم و مهربان و آگاه ما، چالش های پیش روی انسان را پیش بینی و عوامل حسرت آفرین را هشدار داده اند، تا جایی که نه تنها در دعایشان از خداوند می خواستند تا گرفتار حسرتها و حسرت زاها نشوند بلکه حسرت ها را با حساسیت خاص خاطرنشان می نمودند، بگونه ای که علی علیه السلام در وصیتش به امام حسین علیه السلام می فرماید: «اَیْ بُنیّ کم نظرةٍ جلبت حسرةً وکم من کلمةٍ سلبت نعمةً» (2)، فرزندم چه بسا یک نگاه باعث حسرت گردد و سخنی سلب نعمت کند! (حتی در نگاه و نظر هم دقّت کن تا برای تو علم و عبرت باشد نه آلودگی و گناه که حسرت زا است). باشد که بخود آئیم، بیندیشیم و با توبه و توکّل برنامه ریزی جامع و صحیح داشته فرصت ها را آگاهانه تدبیر کنیم تا به خوشبختی و کمال و سعادت جاوید برسیم ان شاء اللَّه.

ص: 8

اگرچه یکی از اسامی روز قیامت، «یوم الحسرة» است و در قرآن مکرر سخن از حسرت(1) به میان آمده است و نزدیک به ده بار این واژه و همچنین الفاظی با این معنا (همانند یا وَیلتی، … ) در موارد متعدد و برای گروههای مختلف بکار رفته و گاه خود حسرت مخاطب قرار داده شده است لیکن کتاب حاضر با رویکرد روایات و از منظر احادیث اهل بیت علیهم السلام بحث حسرت را بررسی و تقدیم می کند.

امید آنکه مرضی خدا و حضرت ولیّ عصر مهدی موعود(عج) بوده و همگان را مفید افتد که حضرت رضاعلیه السلام می فرماید: «لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا» (2)، هرگاه زیبایی های سخن ما را بدانند و بیابند تبعیّت و پیروی ما کنند (و به سعادت و فیروزی برسند) و در زیارت جامعه کبیره می خوانیم «کلامکم نورٌ وامرکم رشد» (3)، سخن شما نور (زداینده تاریکی ها و تباهی ها و نمایانگر راه سعادت به آدمیان) است و دستورات شما هدایتگر و موجب رشد و کمال می باشد.

مؤلف: حسین ایرانی

ص: 9

(3)

عن امیرالمؤمنین علیه السلام: «فَاِنّهُ مَنْ آثَر الْدُنیا عَلیْنا عَظُمْت حَسْرَتُهُ»؛(1) وقالَ اللَّه تعالی: «یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَطْتُ فی جَنْبِ اللَّه»؛(2) «پس حقیقت قصه این است، آنکه دنیا را بر ولایت و (محبت و اطاعت) اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله برگزیند، حسرت و افسوس بر او سنگین خواهد بود و خداوند متعال می فرماید: «ای وای و دریغا بر من به خاطر آنچه در امر خدا کوتاهی کردم.»

(4)

قال علی علیه السلام: «مَنْ کانَتْ الدُنیا هِمتَه اشْتَدتْ حَسْرته عِند فَراقِها»؛(3) «کسی که همت و هدفش دنیا و زندگی مادی باشد، هنگام فراق و جدایی از آن سخت ترین حسرت و افسوس را خواهد داشت.»

(5)

عن الصادقین علیهما السلام: «مَنْ کَثُرَ اِشتباکه بالدنیا کان اشد لحسرته عند فراقها»؛(4) «کسی که فراوان گره خورد و درآمیزد با دنیا،

ص: 11

شدیدترین حسرتها را هنگامه جدایی آن خواهد داشت.»

ولی مقدّرات، او را در رسیدن به خواسته اش یاری نکرده، پس از دنیا با حسرت آن بیرون رفته و در آخرت با گناه آن قدم نهد.»

(8)

قال الباقرعلیه السلام: «وَاِنَّ اَشَدْ الناس یَوْم القیامة حَسْرَةً مَنْ وَصَف عَدلاً وَاَتی جَوراً»؛(1) «قطعاً شدیدترین حسرت و افسوس در روز قیامت برای کسی است که (در گفتار) توصیف عدل و عدالت کند لیکن به دیگران ظلم و ستم کند.»

(9)

عن العالم علیه السلام: « … اذا وصف الانسان عدلاً وخالفه الی غیره فرای یوم القیامة الثواب الذی هو واصفه لغیره عظمت حسرته»؛(2) «انسانی که توصیف عدالت کند و با دیگران رفتار ننماید، وقتی در روز رستاخیز ثواب عدلی که تعریف نموده برای غیر خود ببیند، حسرت و افسوس او عظیم و بزرگ گردد.»

اعظم وهو عند اللَّه الوم والحسرة ادوم علی هذا العالم»؛(1) «دانشمندی که به غیر علمش عمل کند همانند جاهل سرگردانی است که هرگز از جهل به هوش نمی آید بلکه حجت بر آن عالم عظیم تر و حسرت او ثابت تر و در پیشگاه خدا سزاوار سرزنش بیشتر می باشد.»

(11)

عن امیرالمؤمنین علیه السلام: «انه حدّث عن النبیّ انه قال: العلماء رجلان، رجلٌ عالم اخذ بعلمه فهذا ناج و رجل تارک لعلمه فهذا هالک … واِنّ اشد الناس ندامةً وحسرة رجل دعا عبداً الی اللَّه سبحانه فاستجاب و قَبِلَ منه فاطاع اللَّه فادخله الجنة وادخل الداعی النار بترکه علمه»؛(2) «از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: دانشمندان دو دسته اند، عالمی که به علمش عمل کند پس نجات یابد و دانشمندی که به علم خود (علم دین) عمل نکند و آنرا رها نماید در نتیجه به هلاکت افتد و به سعادت نرسد و شدیدترین مردم از حسرت و پشیمانی کسی است که دیگری را به خدای سبحان دعوت کند و او بپذیرد و اطاعت خدا کرده، داخل بهشت شود و لیکن

ص: 14

دعوت کننده خود بخاطر ترک علمش وارد دوزخ گردد.»

(12)

عن النبی صلی الله علیه وآله: «اشد الناس حسرةً یوم القیامة رجلٌ امکنه طلب العلم فی الدنیا فلم یطلبه و رجلٌ علم علماً فانتفع به مَنْ سَمِعَهُ دُونَه»؛(1) «دو کس در قیامت از همه مردم بیشتر حسرت خورند، یکی آنکه در دنیا برای تحصیل علم فرصت داشته و دنبال آن نرفته است و دیگر شخصی که دانشی به دیگری آموخته و از آن بهره مند شده لیکن خود او بی بهره مانده است.»

(14)

قال امیرالمؤمنین علیه السلام: « … والفسق علی اربع شعب، علی الجفاء والعمی والغفلة والعتوّ … ومن غفل غرّته الامانی واخذته الحسرة اذا انکشف الغطاء وبدا له من اللَّه ما لم یکن یحتسب»؛(1) « … و فسق چهار شعبه دارد، جفا، کور دلی و غفلت و سرکشی … و آنکه غفلت ورزد آرزوها او را بفریبند و حسرت و افسوس او را فرا گیرد زمانی که پرده ها(ی مادی) برداشته شود و آنچه به حساب نمی آورد از سوی خداوند به او آشکار گردد.»

کانَ ذلک المجلس حَسْرةً وَوَبالاً عَلیْهم»؛(1) امام صادق علیه السلام از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل می فرماید: «هر قوم و گروهی در جلسه و مجلسی اجتماع کنند و یاد خدا ننمایند و بر پیامبرشان درود نفرستند، این مجلس برای آنان موجب حسرت و گرفتاری خواهد شد.» (2)

فقال نعم، فقال فما لِمَن یزوره؟ قال الجنة اِن کان تأتم به قال فما لمن تَرکهُ رغبة عنه قال الحسرة یوم الحسرة»؛(1) «شخصی نزد امام صادق علیه السلام آمد و پرسید آیا شما به زیارت پدرت می روی؟ فرمود: بلی پس گفت: پاداش آنکه به زیارت و دیدار او رود چیست؟ حضرت فرمود: بهشت اگر او را به امامت پذیرد. بعد پرسید اگر از روی بی میلی زیارت او را ترک کند چه جزایی دارد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: حسرت و افسوس فراگیر در روز حسرت (قیامت).»

حسرت هایشان عظمت نیابد ولکن وقتی شفیعان را می بینند که شفاعت می کنند و پذیرفته می شود و دوستی بر دوستش شفاعت می کند و پذیرفته می گردد در این هنگام حسرت و افسوس شان افزون و عظیم شود و می گویند: ما شفاعت کننده نداریم!»

ای دریغا و واحسرتا! بر آنچه از فرمانبرداری خداوند کوتاهی کردم و فرو گذاشتم.»

فرمود: به مردگانتان «لا اله الا اللَّه» را تلقین کنید زیرا هنگامی که مؤمن از قبر خارج می شود انیس و همنشین او خواهد بود. جبرئیل علیه السلام به من گفت: ای محمدصلی الله علیه وآله وقتی مشاهده کنی مؤمنان را که هنگام بیرون آمدن از قبرها، خاک از سرهایشان دور می کنند و این دسته می گویند: «لا اله الا اللّه والحمد للَّه» در حالی که رو سفید و زیبا چهره اند و دسته دیگر می گویند: ای دریغ و افسوس! بر آنچه در کار خدا کوتاهی کردم (یعنی در امر ولایت و محبت علی علیه السلام) در حالی که سیه روی و نا زیبایند.»

(28)

عن ابی ذررحمه الله قال: «قال النبی: یا اباذر یؤتی بجاهد عَلّیِ وولایته یَوْم القیامة اصم وابکم و اعمی … ینادی یا حسرتی علی ما فرّطت فی جنب اللَّه و یُلقی فِی عُنقُهِ طَوْقٌ مِنْ النَّار»؛(1) «پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: ای ابوذر! منکر ولایت حقّ و حضرت علی علیه السلام در قیامت آورده می شود در حالی که کر و لال و کور است … و فریاد می زند ای دریغا! نسبت به آنچه در امر خدا کوتاهی کردم و بر گردنش طوقی از آتش افکنده شود.»

ص: 23

(29)

عن ابی الحسن علیه السلام: «اِنَّ وَلایَة عَلّیٍ لَتذکِرةٌ للمتقین العالمین و اِنا لَنَعْلم اَنَّ مِنکم مُکذِّبینَ واِنّ عَلِیّاً لَحسرةٌ علی الکافرین، وِانّ ولایته لَحَقُ الْیِقَین»؛(1) «به راستی که ولایت علی علیه السلام یادآوری و گذرنامه است برای پرهیزکاران دانا و ما می دانیم قطعاً در میان شما کسانی هستند که این امر را تکذیب می کنند و هر آینه علی بن ابی طالب موجب حسرت بر کافرین است (در روز قیامت) و به راستی که ولایت او حقّ الیقین است.»

(30)

سألت ابا جعفرعلیه السلام عن قول اللَّه: «وَمِنَ النّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِ ّ اللَّهِ» (2) قال: «هم واللَّه اولیاء فلان وفلان وفلان اتخذوهم ائمه دون الامام الذی جعله اللَّه للناس اماماً فذلک قول اللَّه « … کَذَلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ وَما هُم بِخارِجِینَ مِنَ النّارِ» (3)»؛(4) راوی از امام باقرعلیه السلام در باره کلام خدا «و برخی مردم غیر خدا را مانند خدا گیرند و همانند خدا

ص: 24

آنرا دوست می دارند» سؤال کرد، حضرت فرمود: «اینان به خدا قسم دوستان فلانی و فلانی و فلانی اند که آنها را امام خود برگزیدند غیر از امامی که خداوند برای مردم پیشوا قرار داده است و در نتیجه «این گونه خداوند کردارشان را مایه حسرت و پشیمانی آنان نماید و آنها را از عذاب آتش جهنم نجات نباشد.»

ص: 25

(35)

قال النبی صلی الله علیه وآله: «القرآن مَأْدُبَة اللَّه فتعلُموا مِنْ مأدوبه اللَّه ما اسْتَطعْتُم، تَعلّمُوا سُورة الْبقَرةً وآل عمران فَاِنّ اَخْذَهُما بَرَکةٌ وتَرْکَهُما حَسْرة»؛(1) «قرآن سفره و میهمانی خداوند است پس هر قدر می توانید بیاموزید از سفره (نامتناهی) خدا بهره بگیرید. سوره بقره و آل عمران را یاد بگیرید چرا که اخذ آن دو (فرا گرفتن و عمل به آن دو) برکت است و رها کردن آن دو حسرت زا است.»

بالآخرة وثوابها … فصبروا ایاماً قصاری لطول الحسرة یوم القیامة»؛(1) «و به راستی خدای عزیز و جلیل را بندگانی است که دل هایشان به آخرت و ثواب آن تعلق و توجّه دارد … پس روزها و زمان کوتاهی را شکیبایی کردند به خاطر طولانی بودن حسرت روز قیامت.»

(38)

عن علی علیه السلام: «اِن الدنیا قد ارتحلت مدبرة … قبلوا الیسیر من اللَّه فی المعاش وهو القوت فصبروا ایاماً قصاری لطول الحسرة یوم القیامة»؛(2) «به راستی دنیا کوچ کرده به سرعت می گردد … آنان معاش اندکی باندازه قوت را پذیرفتند. پس دورانی کوتاه صبر و شکیبایی کردند به خاطر دور ماندن از حسرت طولانی روز رستاخیز.»

در مصیبت ها با ما شریکند به خاطر تحمّل اندوه و حسرت فراوان.»

(40)

و قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «تخففوا تلحقوا … وتحسر سلمان الفارسی عند موته فقیل له عَلامَ تأسفک یا ابا عبداللَّه؟ قال لیس تأسفی علی الدنیا ولکن رسول اللَّه عهد الینا وقال لیکن بلغة احدکم کزاد الراکب واخاف اَن نکون قد جاوزنا امره وحولی هذه الاوساد واشار الی ما فی بیته وقال هو دست وسیف وجفته»؛(1) «سبکبار باشید تا ملحق شوید (راحت به مقصد برسید) و سلمان فارسی رحمه الله هنگام وفاتش در حسرت و افسوس بود، از او پرسیدند بر چی افسوس می خوری؟ گفت: تأسف من بر دنیا نیست. لیکن پیامبر خدا ما را سفارش کرد و فرمود باید معاش روزانه شما مانند توشه مسافر (یک سوار) باشد (ساده و کم) و می ترسم ما از دستور پیامبر تجاوز کرده باشیم.. و اشاره کرد به آنچه در خانه اش که عبارت بود از زیرانداز و لباس (دیگ) و شمشیر و دلو آب!»

رکعتی الفجر … اللهم واستغفرک لکل ذنبٍ یعقب الحسرة ویورث الندامة ویحبس الرزق ویرد الدعا … ویکون فی القیامة حسرةً وندامة»؛(1) «حضرت علی علیه السلام در سحرگاه هر شب بعد نماز صبح (نافله یا واجب) هفتاد بار استغفار می کرد … خدایا و طلب و مغفرت می کنم از تو نسبت به هر گناهی که حسرت و افسوس ببار آورد و روزی را زندانی و دعا را برگرداند (و به اجابت نرساند) و … و در رستاخیز حسرت و ندامت شود.»

(42)

وفی دعاء علی بن الحسین علیه السلام: «ولا تجعل عواقب اعمالی حسرة یا ربّ»؛(2) «پروردگارا عاقبت و پایان های اعمال مرا حسرت و افسوس قرار مده.»

(43)

عن علی علیه السلام: «فاوجب لی من الجنة منزلاً یغبطنی به الاولون والاخرون لا حسرة بعدها»؛(3) «خدایا منزل و مقامی را از بهشت برایم مقدّر فرما که اوّلین و آخرین (همگان) به آن غبطه خورند و بعد از آن حسرت و افسوس برای من نباشد.»

ص: 31